Gegevens station

Exploitatie

Geopend als station aan de Staatsspoorlijn Groningen - Winschoten - Nieuweschans. Op 5 januari 1910 uitgebreid met de verbinding naar Delfzijl en op 1 augustus 1910 met de verbinding vanuit Stadskanaal. Op 1 december 1934 is het treinverkeer naar Delfzijl gestaakt. In 1953 is het reizigersvervoer naar Stadskanaal gestopt. Op 1 mei 2011 is het reizigersvervoer naar Veendam hervat.

Gebouwen

Stationsgebouw

Het stationsgebouw van Zuidbroek is niet van een NOLS-type, maar van het type Waterstaat 3e klasse. Het stationsgebouw is gebouwd voor de exploitatie van de spoorlijn Groningen - Nieuweschans die al in 1868 begint. Het stationsgebouw is aanbesteed met bestek SS-200. Aannemer Leenders uit Venlo bouwt alle stationsgebouwen aan de spoorlijn Groningen - Nieuweschans. Station Winschoten heeft eveneens een stationsgebouw van het type Waterstaat 3e klasse. Dit is echter een oudere variant van het standaard ontwerp.

Het oorspronkelijke stationsgebouw is veel groter dan wat er nu nog staat. Het heeft een hoog middengedeelte met vleugels aan beide zijden. De komst van de NOLS betekent extra werk voor het personeel van het station. Het stationsgebouw ondergaat enkele aanpassingen om in te spelen op de nieuwe situatie. Het stationsgebouw heeft een luifel boven het eerste perron gehad. Deze is echter inmiddels afgebroken. De NS laten het gebouw in 1958 verbouwen.

Het originele station Zuidbroek met een personeel. Op het emplacement staat stoomlocomotief SS-101(?). Ansichtkaart uitgegeven door meij. A.M. Gauelts te Zuidbroek.

Het originele station Zuidbroek met een gedeelte van het emplacement. Links rijdt stoomlocomotief nummer 1905 met trein 3268 naar Groningen. Rechts rijdt trein nummer 3269 naar Nieuweschans. Onbekende fotograaf, 14 juli 1938.

Inmiddels hebben de NS het gebouw niet meer nodig voor de dienst uitvoering. Iets ten westen van het oude station hebben de NS nieuwe eenvoudige accommodatie neergezet. Het stationsgebouw heeft enige tijd leeg gestaan. In 2000 maken de NS bekend het stationsgebouw te willen slopen. Het Noord-Nederlands Trein & Tram Museum (NNTTM) probeert dit met succes te voorkomen. Vanaf 2002 huurt de NNTTM het voormalige stationsgebouw, waarmee sloop voorlopig van de baan is. De NNTTM stelt zich ten doel om het stationsgebouw grondig op te knappen en in het stationsgebouw een museum te beginnen over de geschiedenis van de trein- en trambedrijven in het noorden van het land. Op 18 mei 2006 koopt de gemeente Menterwolde het stationsgebouw van Zuidbroek van NS-Vastgoed voor € 50.000,00. De gemeente verkoopt het stationsgebouw eind december 2006 voor het symbolische bedrag van 1 Euro door aan de NNTTM. De NNTTM heeft een plan opgesteld om ook de verdwenen zijvleugels en de 1e etage te laten herbouwen. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd als leer-/werktraject door het Noorderpoort College.

Het stationsgebouw Zuidbroek na de verbouwing zonder eerste etage en zijvleugels. Ansichtkaart uitgegeven door Drogisterij D.F. de Vries, Zuidbroek.

Stationsgebouw Zuidbroek aan het begin van de restauratie door de NNTTM. Foto R. van Wissen, 25 augustus 2004.

Op 10 oktober 2014 is het Noord-Nederlands Trein & Tram Museum officieel geopend. Daartoe komt Staatssecretaris Mansveld met het voormalige directierijtuig van de spoorwegen, bijgenaamd de 'Kameel', naar Zuidbroek. De officiële openingshandeling voor genodigden vindt plaats om 9.30 uur. 's Middags is er gelegenheid voor donateurs om het volledig gerestaureerde stationsgebouw te bewonderen. Het museum is van zaterdag 11 oktober 2014 volgens reguliere tijden geopend voor bezoek. Daarmee is een eind gekomen aan een jarenlange restauratie en wederopbouw van het stationsgebouw van Zuidbroek.

Stationsgebouw Zuidbroek tijdens de restauratie door de NNTTM. De vleugels en de bovenbouw zijn weer aanwezig. Foto R. van Wissen, 24 april 2010. -

Stationsgebouw Zuidbroek in het zonnetje. Het perron is tijdens de verbouwing in 2020 voor het stationsgebouw verlengd. Foto R. van Wissen, 26 juni 2021.

In het voorjaar van 2024 maakt de NNTTM bekend, dat er plannen zijn om het gebied rondom het stationsgebouw verder in de oorspronkelijke staat terug te brengen. De bedoeling is dat er 2 bijgebouwen naast het stationsgebouw worden neergezet. De NNTTM is bezig om de financiële middelen beschikbaar te krijgen om deze beide gebouwen te bekostigen.

Locomotievenloods

Oorspronkelijk is het de bedoeling dat de NOLS in Zuidbroek een locomotievenloods met 2 sporen bouwt. Uiteindelijk ziet de NOLS van de locomotievenloods af en wordt de dienst vanuit Stadskanaal en Delfzijl geëxploiteerd.

Goederenloods

Tegenover het stationsgebouw staat een goederenloods die door de Staatsspoorwegen is gebouwd bij de aanleg van de spoorlijn Groningen - Nieuweschans. Deze goederenloods maakt inmiddels onderdeel van de firma Sprik en is volledig ingebouwd tussen grote silo's.

Goederenloods van Zuidbroek tegenover het stationsgebouw als onderdeel van de gebouwen van de firma Sprik. Foto R. van Wissen, 26 juni 2021

-

Brugwachterswoning, Winschoterdiep (nummer 15)

Bij de in de nabijheid van het station gelegen spoorbrug over het Winschoterdiep in de spoorlijn naar Delfzijl bouwt de NOLS een brugwachterswoning. De brugwachterswoning is aanbesteed met bestek NOLS-32. De woning staat links naast de noordelijke oprit van de spoorbrug. In de loop der tijd is de brugwachterswoning geheel wit geplamuurd. De spoorbrug is met de sloop van de spoorlijn naar Delfzijl verdwenen, maar de brugwachterswoning staat er nog steeds.

Brugwachterswoning nummer 15 in gebruik als woning. Foto W. Bramer, 1998

Brugwachterswoning nummer 15 in gebruik als woning. Foto R. van Wissen, 24 april 2010

Emplacement

Om ruimte te maken voor de de treinen van de NOLS breiden Staatsspoorwegen het emplacement in 1908 uit. De aanbesteding vindt plaats op 28 april 1908 met bestek SS-1143. De werken bestaan o.a. uit maken van grondwerken, het opbreken en leggen van sporen en wissels, het maken perrons, het verplaatsen en uitbreiden van de goederenloods, het afbreken van de bestaande en het maken van een nieuwe verhoogde los- en laadplaats met losweg en toegangsweg, het maken van de onder- en bovenbouw van een draaischijf van 13,50 meter middellijn. Het werk wordt gegund aan J.P. Broekhoven uit Hengelo. De aannemer krijgt de opdracht mee dat alles op 1 november 1908 gereed moet zijn. De voorzieningen liggen daarna nog een jaar werkloos te wachten, want de eerste NOLS-trein vertrekt pas op 5 januari 1910 van het station.

Het emplacement van Zuidbroek met de gebouwen van de firma Sprik met achter de eerste 3 silo's de originele goederenloods van de Staatsspoorwegen. Het spoor voor de loods is nog aanwezig. Foto R. van Wissen, 25 augustus 2004.

Het emplacement van Zuidbroek gezien in de richting Winschoten. Foto R. van Wissen, 20 september 2008.

Eventuele rechtstreekse treinen vanuit Stadskanaal naar Delfzijl moeten altijd kopmaken in Zuidbroek. Het station is niet ingericht voor doorgaande treinen tussen de beide NOLS-spoorlijn. De personendienst tussen Stadskanaal - Zuidbroek en Zuidbroek - Delfzijl exploiteren de Staatsspoorwegen en later de NS onafhankelijk van elkaar. Oostelijk van het stationsgebouw hebben de perrons en kopsporen gelegen waar de treinen naar Delfzijl vertrokken. Hier ligt ook de draaischijf voor het keren van de stoomlocomotieven.

Na het sluiten van de spoorlijn naar Delfzijl breken de NS een deel van het emplacement op. Het oorspronkelijke vertrekspoor en de draaischijf blijven echter liggen. Deze worden pas na de beëindiging van de stoomtractie in 1958 afgebroken. Het originele vertrekspoor is echter niet meer rechtstreeks vanaf het doorgaande spoor in te rijden. De laatste jaren is het gebruikt als goederenspoor.

De treinen vanuit Stadskanaal rijden veelal door naar Groningen en maken geen gebruik van de accommodatie in Zuidbroek. Na het beëindigen van het personenvervoer op Stadskanaal is het niet meer nodig dat de treinen via de perrons 1 en 2 rijden. In 1958 reorganiseren de NS het emplacement dusdanig dat de treinen van en naar Stadskanaal alleen nog maar via de goederensporen of perron 3 kunnen rijden. Sinds 1982 kunnen de treinen ook weer perron 2 aan doen. De sporen 5 en 6 zijn niet meer in te rijden vanuit de richting Groningen en zijn beide doodlopend. In 1987 wordt er toch weer een wissel tussen spoor 5 en 6 aangelegd aan de zijde Groningen zodat een locomotief kan omlopen als hij binnen komt met een trein op een van deze sporen.

In de periode van 16 tot 18 april 2011 is spoor 1 weer aangesloten op het spoor naar Veendam. Aan de oostzijde van het emplacement wordt een overloopwissel aangelegd tussen spoor 2 en 1. Treinen vanuit Veendam kunnen zo aankomen langs perron 1 en direct daarna doorrijden richting Groningen.

Tegenover het stationsgebouw staat de originele goederenloods van de Staatsspoorwegen. Langs deze loods ligt spoor 6. Vanaf 1940 begint de firma Sprik een transport en opslagbedrijf voor granen en kunstmest rondom de goederenloods. In de loop der tijd verschijnen diverse grote silo's voor de opslag van graan en kunstmest aan weerszijde van de goederenloods. In het begin van haar bestaan maakte de firma Sprik gebruik van spoorvervoer. In het spoor is een losput aanwezig waarboven de zelflossers geleegd kunnen worden. Later gaat alles met vrachtauto's. Spoor 6 wordt in de jaren 10 van de 21e eeuw opgebroken.

Om ook treinen te kunnen laten rijden tussen Groningen en Winschoten worden diverse emplacementen in 2020 langs het traject aangepakt. Het emplacement van Zuidbroek gaat flink op de schop. Het eilandperron wordt verbreed. De sporen 3, 4 en 5 worden verwijderd en vervangen door een nieuw spoor 3. De sporen 3,4 en 5 worden op 12 september 2020 onttrokken aan de infrastructuur. Het nieuwe spoor 3 ligt ongeveer op de plaats van het voormalige spoor 4. De wissels krijgen een grotere hoekverhouding (1:15) zodat ze ook in de afbuigende stand met 80 km/h kunnen worden bereden. Het aankomen en vertrekken van treinen kan daardoor vlotter verlopen. Vanwege de grotere hoekverhouding van het wissel naar spoor 3 moet het perron een stuk in oostelijke richting worden opgeschoven. Het eerste perron loopt daardoor weer voor het voormalige stationsgebouw van Zuidbroek. In de herfstvakantie van 2020 (10 t/m 18 oktober) is een grote buitendienststelling om de nieuwe infrastructuur te kunnen aanleggen. De werkzaamheden worden uitgevoerd door aannemer Strukton.

Beveiliging

Tot ver in de jaren 80 van de 20e eeuw wordt het emplacement van Zuidbroek beveiligd met mechanische armseinen. De armseinen zijn daarna vervangen door lichtseinen.

Seinen D5 (Nieuweschans / links) en Dvdm (Veendam / rechts) aan het eind van het emplacement van station Zuidbroek. Het rechter spoor gaat richting Veendam. Uit de richting Nieuweschans is een trein in aantocht. Het inrijsein staat op veilig. Foto R. van Wissen, 7 maart 1987.

Het emplacement van Zuidbroek gezien in de richting Winschoten na de verbouwing in 2020. Foto R. van Wissen, 27 juni 2021.

Spoorweghaven

De Staatsspoorwegen hebben bij het station Zuidbroek een spoorweghaven aangelegd. De spoorweghaven ligt zuidwestelijk achter de goederenloods die tegenover het station staat. Aan de noordkant van het water liggen 2 parallelle sporen. Deze sporen zijn in te rijden vanuit de richting Nieuweschans. Na de aanleg van de NOLS kunnen ook de treinen van en naar Delfzijl en Stadskanaal deze sporen rechtstreeks berijden. Of de spoorweghaven voor het goederenvervoer op de NOLS-lijnen belangrijk is geweest, is niet bij de auteur bekend.

Spoorweghaven van Zuidbroek met diverse schepen en goederenwagens. Op de achtergrond het station en de goederenloods. Foto collectie Groninger Archieven (www.beeldbankgroningen.nl), uitgever Mej. A.M. Garrelts, begin van de 20e eeuw.

-

Brug Winschoterdiep

Vanaf het station van Zuidbroek maakt de spoorlijn een bocht van 90 graden om bij kilometer 1,003 haaks uit te komen bij het Winschoterdiep. Het Winschoterdiep wordt gekruist met een hooggelegen draaibrug. De brug wordt bediend door de brugwachter, die woont in brugwachterswoning 15 links van de noordelijke oprit. De spoorbrug of de restanten daarvan zijn aan het begin van Tweede Wereldoorlog verwijderd. In jaren 1954 - 1956 is het Winschoterdiep verbreedt en de Trekweg verbeterd. Bij deze werkzaamheden is het zand van het talud gebruikt voor het ophogen en verbreden van de Trekweg. Vandaag de dag zijn rond het Winschoterdiep geen restanten van het talud van de spoorlijn Zuidbroek - Delfzijl meer te vinden.

Plaats waar de voormalige spoorbrug over het kanaal lag te Zuidbroek. In het veld is niets meer van de spoorlijn Zuidbroek - Delfzijl te zien. Foto R. van Wissen, 19 juni 2005.

-

Personeel brug Winschoterdiep

Daar station Zuidbroek niet alleen voor de NOLS-spoorlijnen een functie vervult, is het personeel van het station buiten beschouwing gelaten. Hieronder staat een overzicht van het personeel, dat dienst heeft gedaan bij de brug over het Winschoterdiep in de spoorlijn Zuidbroek - Delfzijl zover bij de auteur bekend, gebaseerd op de overzichten uit Het Utrechts Archief en publicaties in kranten en boeken. Het overzicht is niet compleet en zal waar mogelijk worden aangevuld. De personen zijn ingedeeld naar de laatste functie die ze op de brugpost hebben vervuld.

Gegevens plaats

Algemeen

Door de ligging aan vele transportwegen heeft Zuidbroek industriële ontwikkeling gekend, bijvoorbeeld door een scheepshelling, een motorenfabriek, een vlasfabriek en een aardappelmeelfabriek.

Het Winschoterdiep heeft een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van de plaats Zuidbroek. Het kanaal wordt vanaf 1612 aangelegd en vanaf de jaren 20 van 17e eeuw is hierop scheepvaart mogelijk tussen Zuidbroek en Groningen. Het Winschoterdiep krijgt een aftakking naar Veendam genaamd het Muntendammerdiep. De betekenis van dit laatste kanaal voor scheepvaart en de waterhuishouding is grotendeels overgenomen door het in de 20e eeuw aangelegde A.G. Wildervanckkanaal.

Het station komt in dienst met de opening van de spoorlijn Groningen - Hoogezand - Duitsland. Langs deze spoorlijn rijden de internationale treinen van het noorden van Nederland naar Emden, Bremen en Hamburg. In eerste instantie is de spoorlijn onderdeel van de spoorlijn uit Harlingen. In Harlingen hebben reizigers een boot verbinding met Amsterdam. In later jaren vermindert de betekenis van deze bootdienst en rijden de treinen via Amersfoort naar Amsterdam. Hoewel er altijd een geregelde treindienst is met Duitsland, heeft de spoorlijn nooit echt een grote bloei gekend. Voor de toekomst bestaan grootste plannen om rechtstreekse intercity's van Amsterdam naar Hamburg en verder naar Scandinavië te laten rijden.

De paardentrams van de EGTM rijden tot voor de deur van het station. Oorspronkelijk kunnen de passagiers met de EGTM verder naar Veendam, Stadskanaal en Ter Apel. De komst van de NOLS betekent het einde van de langzame paardentram. Het gedeelte Zuidbroek - Veendam wordt gesloten.

Naast het stationsgebouw is een herdenkingsmonument ter nagedachtenis van de deportatietreinen van kamp Westerbork naar Duitsland. Deze treinen maakten altijd een stop in Zuidbroek. Ieder jaar worden op 4 mei hier de slachtoffers van deze trieste gebeurtenis herdacht.

Voorplein van station Zuidbroek met rijtuig 12 van de EGTM. Ansichtkaart, uitgever Jonker & Co, begin 20e eeuw.

Herdenkingsmonument nabij het station van Zuidbroek ter nagedachtenis aan het vervoer Joden die hier in de Tweede Wereldoorlog langs kwamen. Foto R. van Wissen, 25 augustus 2004

Bestuur

Zuidbroek is tot 1965 een zelfstandige gemeente. In de periode 1965 tot 1989 vormt Zuidbroek samen met Noordbroek de gemeente Oosterbroek. Vervolgens fuseert deze gemeente op 1 januari 1990 met Muntendam, Meeden en een deel van Tripscompagnie en Borgercompagnie tot de gemeente Menterwolde. Het gemeentehuis van Menterwolde staat in Muntendam.

In de periode 1880 tot 1965 heeft Zuidbroek de onderstaande burgemeesters. Zie voor de burgemeesters van Menterwolde het station Meeden - Muntendam.

Van 1965 tot 1990 heeft de gemeente Oosterbroek de onderstaande burgemeesters.

Voorzieningen

Stationskoffiehuis, later hotel "Bouman" en "Hulsebos"

Tegenover het station staat het voormalige stationskoffiehuis. Het gebouw heeft als stationskoffiehuis, hotel en café meerdere uitbaters gehad, o.a. Bouman (J. Themmen) en Dost. Het gebouw is herkenbaar aan de schuine gevel van de eerste etage. In de jaren 10 van de vorige eeuw is het hotel bekend onder de naam Bouman. Al voor 1912 is er aan de rechterkant vanaf de straat gezien een vierkante uitbouw gekomen met extra kamers. Aan de voor- en achterkant is een terras waar de gasten iets kunnen eten of drinken.

Later is dit hotel Hulsebos geworden en is het gebouw volledig wit geverfd. Vandaag de dag heeft het gebouw nog steeds een horecafunctie en vinden er diverse activiteiten plaats.

Hotel Bouman en daarachter hotel Smid tegenover het station van Zuidbroek. Ansichtkaart collectie Groninger Archieven (www.beeldbankgroningen.nl), uitgever Mej. A.M. Garrelts, jaren 10.

Hotel Bouman tegenover het station van Zuidbroek. De uitbouw aan de rechterkant is reeds aanwezig. Ansichtkaart, circa 1911, geen uitgever vermeld.

Hotel Hulsebos tegenover het station van Zuidbroek. Foto R. van Wissen, 25 augustus 2004.

-

Hotel "Smid"

Naast het hotel van Bouman en tegenover het station bouwt de heer Smid in de jaren 10 van de vorige eeuw ook een hotel. Het hotel krijgt de naam van de eigenaar. Het ontvangstgedeelte van het gebouw is anno 2020 nog steeds aanwezig en inmiddels wit geplamuurd. Het gebouw doet dienst als dependance van het ernaast gelegen hotel Hulsebos.

Hotel Smid tegenover het station van Zuidbroek. Ansichtkaart collectie Groninger Archieven (www.beeldbankgroningen.nl), uitgever Jonker & Co, circa 1911.

Het gebouw van hotel Smid in gebruik als dependance van hotel Hulsebos. Foto R. van Wissen, 26 juni 2021.