Gegevens station

Exploitatie

Op 6 juni 1864 begint de NCS met de dienst op Amersfoort. Op 11 mei 1865 opent de NCS de spoorlijn naar Kampen. De Staatsspoorwegen (MESS) komen uit de richting Deventer Zwolle binnen. Op 1 oktober 1866 wordt de spoorlijn Deventer - Zwolle geopend. Tegelijkertijd nemen de NCS en Staatsspoorwegen een gezamenlijk nieuw station Zwolle in dienst. Dit station is als dubbel kopstation uitgevoerd. Aan de westkant komen de treinen van de NCS. De oostkant is het domein van de treinen van de Staatsspoorwegen. Op 1 oktober 1867 beginnen de Staatsspoorwegen met de uitbreiding richting het noorden, als de verbinding naar Meppel wordt geopend. Vanuit Meppel gaat het vanaf 15 januari 1868 naar Heerenveen en op 1 september 1868 wordt Leeuwarden bereikt. De tak naar Groningen komt op 1 mei 1870 in dienst. Op 1 januari 1881 komt er een directe verbinding met Almelo via Raalte, Nijverdal en Wierden tot stand.

Op 7 juni 2014 vindt de viering plaats van 150 jaar station Zwolle. In de accommodatie van NedTrain zijn diverse activiteiten. ProRail biedt belangstellende een blik in de voetgangerstunnel onder het station die al een tijd in aanbouw is.

Gebouwen

Stationsgebouw

Ten westen van het huidige stationsgebouw had de NCS vanaf 1864 een tijdelijk stationsgebouw staan. Met de bouw van het huidige stationsgebouw is in 1863 begonnen en in 1868 afgerond. Het stationsgebouw is van het type Waterstaat. De Waterstaat stations zijn ingedeeld in de klasses 1 t/m 5. Van de klasses 4 en 5 zijn de meeste exemplaren gebouwd. Station Zwolle behoort tot de klasse 1 en is het grootste Waterstaat station in Nederland. In totaal zijn er 2 klasse 1 stationsgebouwen in Nederland gebouwd. Het andere exemplaar staat in Dordrecht. Het stationsgebouw is ontworpen door Nicolaas Johannes Kamperdijk (1815 - 1887). Deze architect heeft ook diverse stationsgebouwen aan de NCS-lijn Amersfoort - Zwolle ontworpen. De NCS is naast de Staatsspoorwegen mede gebruiker van het station. Het stationsgebouw is meer dan 100 meter lang. Het middelste gedeelte heeft 2 etages plus een ruimte onder het schuine dak terwijl de beide vleugels 1 etage plus een ruimte onder het dak hebben. Boven de ingang aan de straatzijde is een schuin afdakje gemaakt.

Stationsgebouw van Zwolle in de jaren 60 van de 20e eeuw. Ansichtkaart uitgegeven door H. Wuestman te Zwolle.

Stationsgebouw van Zwolle in de jaren 70 van de 20e eeuw met stadsbus van Schutte. Ansichtkaart uitgegeven door Sleding nr. 071.14.

Het stationsgebouw overleeft de oorlogshandelingen die in zowel 1940 als 1945 op en rond het station van Zwolle plaats vinden. In 1952 wordt aan de oostkant van het stationsgebouw een reizigerstunnel gebouwd. Via de tunnel kunnen de passagiers veilig op de perrons komen. Tot die tijd moeten de passagiers het spoor nog oversteken om op het juiste perron te komen. De trapopgang van de tunnel splitst in 2 trappen die een kenmerkende draai hebben.

In 1958 wordt de indeling van het gebouw veranderd. De buitenkant van het stationsgebouw blijft altijd nagenoeg onveranderd en heeft inmiddels de status Rijksmonument gekregen.

In 1985 is het stationsgebouw geheel gerestaureerd. Bij voorgaande opknapbeurten wordt de nieuwe verflaag over de oude verflaag heen aangebracht. Hierdoor ontstaat een dikke korst van allerlei verflagen. Er ontstaan spanningen met de ondergrond waardoor de verflagen gaan loslaten. Hierdoor vervullen ze hun beschermende werk tegen de elementen niet meer. Een grondige onderhoudsbeurt blijkt daarom noodzakelijk. Om een goed herstel mogelijk te maken, moeten eerst alle oude verflagen verwijderd worden. Dit kan niet met brute kracht gebeuren, omdat het pleisterwerk verdeeld is in een aantal gefrijnde segmenten. De structuur zou dan aangetast worden. Daarnaast moeten de bewoners van het station en de reizigers zo min mogelijk overbelast bezorgd worden. Vandaar dat eind 1984 bij wijze van proef op enkele muurvlakken wordt begonnen met het ontverven door middel van een chemisch preparaat dat op de verflagen inwerkt.

De perronkap over de sporen 1, 2 en 3 is begin jaren 90 van de 20e eeuw in slechte toestand. De spoorwegen menen dat de enige oplossing om ongelukken door afvallende onderdelen te voorkomen, het slopen van deze monumentale kap is. Daarvoor in de plaats komt er een nieuwe kap die qua voorkomen is gebaseerd op de oude kap.

Stationsgebouw van Zwolle tijdens de grote verbouwing in 2021. Foto R. van Wissen, 29 mei 2021.

-

Rondom de ingang van het perrontunnel naast het stationsgebouw wordt in augustus 2003 een zogenaamd paviljoensplein geopend. Rondom dit plein zijn een aantal winkels gevestigd. Doel van dit alles is om een lichte en open entree van het station te creëren.

In september 2020 begint aannemer Koninklijke Woudenberg met een grootschalige renovatie van het stationsgebouw. Het stationsgebouw wordt aangepast naar de eisen van de tijd en geschikt gemaakt voor het onderbrengen van diverse winkels en horeca gelegenheden. De stationshal wordt omgevormd tot een 'Kamer van de stad'. Op 15 juni 2022 vindt de feestelijke opening plaats door het onthullen van een gedicht op de muur.

Hoofdkantoor NOLS, Badhuiswal 8

Aan de Badhuiswal 8 is het hoofdkantoor van de NOLS gevestigd. In het pand heeft tevens de directeur zijn woning. Het gebouw is in 1873 samen met het pand nummer 9 gebouwd in eclecticische-stijl. De panden zijn ontworpen door de architecten broers Willem en Frederik Christiaan Koch. Nummer 8 wordt bewoond door steenhouwer en aannemer G.W. Kormelink. Van 1890 tot 1900 is de woning in eigendom van de pedagoog Dr. J.H. Gunning Wzn., toendertijd conrector van het Zwolse gymnasium. Daarna komt de NOLS in het pand. Na de NOLS heeft het pand nog diverse functies gehad, zoals consultatiebureau van de Overijsselse vereniging ter bestrijding van de TBC. Vanaf 1950 is hier het Gereformeerd jeugdcentrum "Het Bastion" gevestigd. Deze laatste naam brengt ons op de geschiedenis van deze plek. Vóór 1872 namelijk bevond zich hier een hoog bastion met daarbovenop een korenmolen, terwijl onderaan langs het water een lijnbaan te vinden was. Het pand heeft ook nog een horeca functie gehad. Het pand is nog steeds in volle glorie aanwezig. Anno 2021 bevat het pand 17 kamers en heeft een oppervlakte van 634 m². Wegens ruimtegebrek heeft de NOLS in de periode 1904 - 1906 ook nog een pand aan de Walstraat in Zwolle in gebruik.

Hoofdkantoor van de NOLS aan de Badhuiswal 8 te Zwolle. Ansichtkaart uitgeverij Nauta circa 1905 - 1910.

Voormalig hoofdkantoor van de NOLS aan de Badhuiswal 8 te Zwolle. Foto R. van Wissen, 27 december 2004.

Werkplaats

Oorspronkelijk bevindt zich in Zwolle een hoofdwerkplaats van de NS. In de hoofdwerkplaats krijgen stoomlocomotieven groot onderhoud. Later verandert dit in een lijnwerkplaats. In een lijnwerkplaats vindt het kleine onderhoud aan het rijdend materiaal plaats. In Zwolle betreft dit na het verdwijnen van de stoomlocomotieven vooral dieselmateriaal. Na de Tweede Wereldoorlog bevinden zich veel diesellijnen rond Zwolle. Door de oprukkende elektrificatie van het Nederlandse spoorwegnet is dit in de jaren 70 en 80 veel minder geworden. De elektrische SM'90 treinstellen komen ook in onderhoud te Zwolle. Door de liberalisering van alle NS onderdelen wordt er een eigen onderhoudsmaatschappij opgericht. Deze firma NedTrain wordt eigenaar van alle voormalige NS-werkplaatsen. NS-Reizigers en ook de andere spoorwegmaatschappijen zijn niet verplicht hun onderhoud bij NedTrain te laten uitvoeren. Andere firma's kunnen eveneens onderhoudswerkzaamheden aanbieden.

Eind 2004 overweegt NedTrain de werkplaats te sluiten omdat er onvoldoende werk is. Het personeel zal zoveel mogelijk overgeplaatst worden naar andere vestigingen van NedTrain. De grote werkplaats wordt uiteindelijk gesloten. Om materiaal van NS-Reizigers snel te kunnen repareren komt er wel een Technisch Centrum voor in de plaats. Hier kan klein onderhoud aan het materiaal worden uitgevoerd. In januari 2014 maakt NedTrain bekent dat BAM Utiliteitsbouw de opdracht heeft gekregen om 4 nieuwe Technische Centra te bouwen in Utrecht, Den Haag, Nijmegen en Zwolle. Dat zijn werkplaatsen met 1 putspoor waar een complete trein op behandeld kan worden. De gebouwen voldoen aan de nieuwste technische eisen en moeten ook qua CO₂ uitstoot en duurzaamheid tot de top in Nederland behoren. Voor de herkenbaarheid verandert de NS als eigenaar van NedTrain de naam in 2017 weer in NS Onderhoud en Service.

Opstelterrein voor de werkplaats met diverse dieseltreinstellen. Anno 2021 is dit terrein helemaal volgebouwd met kantoren. Foto R. van Wissen, jaren 80 van de 20e eeuw.

-

Emplacement

Met de aanleg van de NOLS maken de Staatsspoorwegen aan de noordoostkant van het station plaats voor de treinen naar Coevorden. In 1921 worden er een aantal sporen t.b.v. de NOLS gewijzigd en uitgebreid. Het emplacement raakt in de Tweede Wereldoorlog zwaar beschadigd. Aan de noordoost kant bevindt zich een groot goederen emplacement waar o.a. Van Gend en Loos gevestigd is. Na de jaren 80 van de 20e eeuw is dit gebied voor een deel gesaneerd en heeft plaats gemaakt voor enkele winkels.

Oorspronkelijk vertrekken de treinen in de richting Emmen van spoor 16. Dit is het spoor dat direct naast het busstation is gelegen. Een aantal jaren is spoor 14 het vaste perron voor de treinen richting Emmen. De stoptrein naar Groningen vertrekt dan vanaf spoor 16. Dit spoor 14 ligt aan hetzelfde perron als waar de treinen uit Groningen en Leeuwarden aankomen. Deze passagiers kunnen bij het overstappen direct oversteken. De passagiers uit de richtingen Deventer en Amersfoort moeten met een trap onder het spoor door om bij de trein richting Emmen te komen. Later wordt ook weer spoor 16 als vertrekperron gebruikt.

Emplacement van Zwolle aan de oostzijde. De treinen van de NOLS-lijn naar Coevorden vertrekken van de rechter sporen. Ansichtkaart uitgegeven door La Riviere & Voorhoeve te Zwolle. Ansichtkaart is afgestempeld op 27 september 1903.

Gedeelte van het emplacement van Zwolle met de sporen waar normaal de treinen naar Emmen staan. Foto genomen vanaf het viaduct over het emplacement. Foto R. van Wissen, 29 mei 2021.

Aan de westkant van Zwolle bevindt zich een groot rangeerterrein dat jarenlang gebruikt is voor het opstellen van oude treinen en goederenwagens. In vroeger tijden is er een spoorlijn geweest achter het station en de werkplaats langs direct naar dit rangeerterrein. Het gedeelte dat het dichtst bij het station ligt is in de loop der tijd al omgebouwd tot opstelterrein voor reizigerstreinen. het In 2018 worden de laatste restanten die tegen de IJsselbrug zijn gelegen opgeruimd. Er komt een ruime opstel- en onderhoudsplaats voor in de plaats. De werkzaamheden zijn in 2019 afgerond.

Aan de oostkant bevindt zich eveneens een aantal opstelsporen. In 1990 is er een nieuwe wasinstallatie bij dit terrein in gebruik genomen.

In 2011 en 2012 wordt de westkant van het emplacement volledig gerenoveerd en uitgebreid voor de aansluiting van de Hanzelijn vanuit Lelystad. Er hebben meer treinen in hun eindpunt in Zwolle. De bestaande perroncapaciteit is daarvoor te beperkt. Er komt een extra eilandperron die dit probleem moet oplossen. Dit eilandperron komt voor een deel op de oorspronkelijke werkplaatssporen die daarvoor het veld moeten ruimen. Tevens moet er een bredere reizigerstunnel komen om het toenemende aantal passagiers te kunnen afhandelen. Om de tunnel te kunnen bouwen wordt de bestaande tunnel gesloten. Reizigers moeten met een tijdelijke hoge traverse naar de juiste perrons lopen. Door kostenoverschrijding en verandering van plannen loopt de realisatie van de tunnel flink vertraging op. De opening van de nieuwe tunnel heeft plaats gevonden in 2015.

Spoor 16 wordt binnenkort naar links gelegd om ruimte te creëren voor een breder perron tussen de sporen 16 en 15. Foto R. van Wissen, 29 mei 2021.

-

Om het emplacement nog verder te optimaliseren vindt in de periode 30 juni t/m 15 juli 2018 een grootscheepse modernisering plaats. Gedurende deze periode is er geen regulier treinverkeer mogelijk van en naar Zwolle. Diverse sporen worden gesaneerd en aangepast. Het doorgaande (goederen)spoor 2 tussen spoor 1 en 3 verliest haar functie en loopt nu aan de oostzijde dood. Op 16 juli 2018 komt het emplacement weer in dienst.

Met de geplande uitbreiding van de sporen tussen Zwolle en Herfte moet ook de oostkant van het emplacement onderhanden genomen worden. De werkzaamheden staan gepland voor de periode tussen 2018 en 2021. Na de realisatie kunnen de treinen uit Meppel en Ommen zonder elkaar te hinderen aankomen en vertrekken uit Zwolle. De perronlocatie van de treinen richtingen Ommen en verder blijft nagenoeg onveranderd blijven. Spoor 16 wordt iets naar buiten gelegd op de plaats van het voormalige busstation om het perron tussen de sporen 15 en 16 te kunnen verbreden. Het nieuwe perron wordt meer dan twee keer zo breed als het oude perron. Het nieuwe perron komt op 24 juli 2021 in dienst. De nog aanwezige goederensporen aan de noordzijde van het emplacement van Zwolle worden gesaneerd. Daarvoor in de plaats wordt een onderhoudsperron aangelegd voor de treinen van Arriva.

Beveiliging

-

Brug Nieuwe Wetering

In 1902 bouwen de Staatsspoorwegen ten behoeve van de NOLS een nieuwe dubbelsporige draaibrug over de Nieuwe Wetering. De spoorbrug is gelegen tussen het emplacement van Zwolle en de splitsing bij Herfte. Later is de draaibrug vervangen door een vaste spoorbrug.

Met het viersporig maken van het baanvak Zwolle - Herfte wordt ook de stalen brug over de Nieuwe Wetering vervangen door een 4-sporige betonnen brug. Het is de bedoeling dat de betonnen brug minder geluid produceert bij het passeren van een trein. Na het maken van nieuwe fundamenten worden in het begin van 2021 de nieuwe betonnen liggers geplaatst. Tijdens de werkzaamheden is de naast de brug gelegen fietstunnel gesloten. Deze wordt na het afsluiten van de werkzaamheden weer geopend.

Personeel

Op het station en de werkplaats van Zwolle is veel personeel actief. Voor de historie van de NOLS is een opsomming van het personeel van Zwolle achterwegen gelaten.

Gegevens plaats

Algemeen

Zwolle is ontstaan op een zandrug in een gebied waar vele waterlopen bij elkaar komen. Al in het jaar 1230 heeft Zwolle Stadsrechten gekregen van de Bisschop van Utrecht. Samen met Kampen en Deventer vormt Zwolle het hart van de streek rond de IJssel. Het bondgenootschap Kampen, Deventer en Zwolle trekt vanaf het jaar 1317 veel samen op en staat daarmee sterker tegenover het centrale gezag vanuit Utrecht. Ook op het gebied van handel werken de steden veel samen. Zwolle trekt uiteindelijk in 1798 aan het langste eind en mag zich hoofdstad van het departement van "den Ouden IJssel" noemen. Uiteindelijk wordt dit departement de huidige provincie Overijssel. Zwolle is bekend om zijn Peperbus. De Peperbus is een kerktoren in de vorm van een Peperbus. Vooral in vroegere jaren met weinig hoogbouw is deze toren al vanaf grote afstand te zien. Zwolle is in de loop der tijd uitgegroeid tot het economische centrum van noord Overijssel en de toegangspoort tot de noordelijke provincies. De stad heeft ruim 120.000 inwoners en op werkdagen komen daar nog duizenden mensen bij die in Zwolle hun werkplek of opleiding hebben.

Bestuur

Zwolle is een zelfstandige gemeente en tevens hoofdstad van de provincie Overijssel. In de periode 1880 tot heden aan heeft Zwolle de onderstaande burgemeesters gehad:

Voorzieningen

Stationsrestauratie

In het stationsgebouw is jarenlang een stationsrestauratie aanwezig. Exploitanten zijn o.a. geweest L.J.M Peeperkorn en J. Westerhuis. Onder Westerhuis is het motto "De Zwolse koffie is weer zo!". De Stationsrestauratie is in die tijd te bereiken onder het telefoonnummer 6161.

Het stationsgebouw van Zwolle met aan de straatzijde een terras van de stationsrestauratie. Ansichtkaart uitgeverij H.W. Kohlman te Arnhem, circa 1918.

Suikerzakje van exploitant L.J.M. Peeperkorn met het telefoonnummer 6161. Uitgeven door exploitant L.J.M. Peeperkorn.

Suikerzakje met de afbeelding van een armsein en het motto "De Zwolse koffie is weer zo!". Uitgeven door exploitant J. Westerhuis.

Suikerzakje van de stationsrestauratie zonder vermelding van de exploitant. Uitgever onbekend.

In mei 2011 wordt bekend gemaakt dat de stationsrestauratie in Zwolle gaat sluiten. De laatste jaren wordt de restauratie geëxploiteerd onder de naam Brasserie, omdat stationsrestauratie een te stoffig imago heeft en gelijk zou staan aan koffie die al uren lang op een warmhoudplaat staat. De nieuwe naam kan het tij niet keren, de omzet is te laag om een rendabele exploitatie mogelijk te maken. De ruimte moet plaats maken voor winkeltjes. Begin 2012 valt het doek definitief. Medio februari 2012 opent in de ruimte de HEMA een stationswinkel waaronder andere diverse versnaperingen te koop zijn.

Busstation

Aan de linkerkant van stationsgebouw ligt sinds 1951 het busstation. Voor die tijd stopte de bussen recht voor de uitgang van het stationsgebouw. Het busstation grenst direct aan spoor 16. Spoor 16 is al jarenlang het vaste perron voor de treinen richting Coevorden. Het is een lang gerekt terrein met een groot aantal perrons waar langs de bussen vertrekken. Om het voor de reizigers makkelijk te maken, krijgt ieder perron zijn eigen letter. Vanaf het busstation vertrekken de regionale autobussen naar de plaatsen in de omgeving. De stadsbussen stoppen direct voor het stationsgebouw.

Met de komst van de nieuwe reizigerstunnel wordt het busstation naar de zuidkant van het station te verplaatst. Aan de westzijde van het emplacement komt een spectaculaire brug over de sporen voor de bussen richting het centrum. Het oude busstation wordt opgeruimd. De vrijgekomen ruimte wordt in 2021 gebruikt voor het verschuiven van spoor 16. Op deze manier kan het perron tussen spoor 15 en 16 verbreed worden.

Het busstation aan de zijkant van het station van Zwolle. Op de voorgrond een bus van de Salland. Op spoor 14 staat een treinstel type DE2 klaar voor vertrek. Ansichtkaart uitgegeven door H. Hartman te Zwolle.

-

Hotel 'Gijtenbeek'

Tegenover het station staat sinds 1921 een hotel. Het gebouw is in opdracht van de heer J. Beenen neergezet. De heer G. van Gijtenbeek neemt het pand na enige tijd over en geeft het zijn kenmerkende naam. Hij laat het gebouw uitbreiden met een grote vleugel. In 1928 en 1931 vinden er kleine verbouwingen plaats. In 1935 wordt het hotel nogmaals flink vergroot. In dit hotel heeft de NOLS de aandeelhoudersvergadering van 1937 en 1938 gehouden.

In 1979 is het karakteristieke pand gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw.

Hotel 'Gijtenbeek' (Geitenbeek) aan het stationsplein te Zwolle. Ansichtkaart uitgegeven door J. Sleding te Amsterdam. Kaart is afgestempeld in de jaren van 40 van de 20e eeuw.

-

Buitensociëteit

Op het binnenterrein van Stationsplein 8 in de buurt van het station staat de oude Buitensociëteit ontworpen door de Zwolse architect S.J.H. Trooster in eclectische stijl. Het is een statig pand met een sierlijke grote tuin. In dit pand houdt de NOLS tot en met 1936 haar jaarlijkse aandeelhoudersvergadering. Het pand is de loop der tijd behoorlijk verbouwd. Er wordt een zaal bijgebouwd waar concerten gehouden konden worden. Het inmiddels sterk verbouwde gebouw is nu een congrescentrum, dat geëxploiteerd wordt onder de naam de Nieuwe Buitensociëteit.

Tuin van de Buitensociëteit. Ansichtkaart uitgegeven door J.H. Schaefer, circa 1900.

-

Stationskapper

In het stationsgebouw bevindt zich een stationskapper. In 1994 bestaat de zaak 25 jaar. In het kader hiervan is de kapperswinkel voor 1 dag verplaatst naar de trein tussen Zwolle en Emmen.